Czy nie jest zastanawiające, że tak trudno jest odnaleźć w adwentystycznych materiałach informacji na temat Noweli o numerze 131, wydanej przez cesarza Justyniana, która - według adwentyzmu - dowodzić ma tego, iż rok 538 n.e. stał się początkiem tzw. supremacji papieskiej? Jeżeli Nowela 131 jest faktycznie jednym z solidnych filarów adwentystycznej interpretacji odnośnie roku 538 n.e., to dlaczego informacja ta jest chowana między wierszami zamiast akcentować ją jako coś niepodważalnego? A może jest tak, że jednak coś tu nie gra? W niniejszej pracy omawiam kwestię związaną z datą publikacji Noweli 131, co najwyraźniej zostało przeoczone w adwentyzmie. Przyjrzyjmy się zatem temu bliżej.
Antoni Godek w książce Apokalipsa na stronie 153 pisze następujące słowa, które pochodzą z książki Konstantego Bulliego, którą przybliżę jako następną pozycję [pogrubienia i podkreślenia moje]:
Antoni Godek, Apokalipsa, Wydawnictwo "Znaki Czasu", Warszawa, 1990
"Szczególnie silnie poparł biskupa rzymskiego cesarz bizantyjski Justynian I (527-565), który... w swym liście do ówczesnego biskupa rzymskiego wysłanym w pierwszych miesiącach roku 533, oświadcza, że nie może ulegać najmniejszej wątpliwości, aby wszystko, co odnosi się "do działalności kościołów, nie miało być podane do wiadomości Waszej Świętobliwości jako głowy wszystkich kościołów". To stanowisko znajduje swój wyraz w akcie prawnym, a mianowicie w noweli do tzw. Kodeksu Justyniana; oto werdykt 131 postanawia, że najświętobliwszy papież starego Rzymu jest pierwszym ze wszystkiego duchowieństwa" (K. J. Bulli Księga Daniela, s.191). [1]
Konstanty Bulli w swojej książce Księga Daniela na stronie 191 pisze znacznie szerzej, niż to, co zostało powyżej przytoczone przez Antoniego Godka. Spójrzmy więc na pełną wypowiedź Bulliego [pogrubienia i podkreślenia moje]:
Konstanty Bulli, Księga Daniela, Wydawnictwo "Znaki Czasu", Warszawa, 1966
Szczególnie silnie poparł biskupa rzymskiego cesarz bizantyjski Justynian I (527-565), który przed rozpoczęciem wojny z Wandalami w swym liście do ówczesnego biskupa rzymskiego wysłanym w pierwszych miesiącach 533 r., oświadcza, że nie może ulegać najmniejszej wątpliwości, aby wszystko, co odnosi się "do działania kościołów, nie miało być podane do wiadomości Waszej Świątobliwości, jako głowy wszystkich kościołów". To stanowisko znajduje swój wyraz w akcie prawnym, a mianowicie w noweli do tzw. "Kodeksu Justyniana" z r. 529; oto edykt 131 w rozdz. II, odnoszącym się do tytułów i przywilejów kościelnych, postanawia, że najświętobliwszy papież starego Rzymu jest pierwszym ze wszystkiego duchowieństwa i że arcybiskup Konstantynopola, jako nowego Rzymu, otrzyma drugie miejsce po świętej Stolicy Apostolskiej. Również datę wydania tego pamiętnego aktu określa się dokładnie na rok 533. Edykt ten został praktycznie zrealizowany dopiero po usunięciu z Rzymu Ostrogotów w roku 538. [Smith U., The prophecies of Daniel and Revelation, s.276, Pacific Press Publishing Association, California, 1946] [2]
Widzimy, że w powyższej wypowiedzi Bulli odniósł się w swoim przypisie do książki Uriah Smith Księgi prorocze Daniel i Objawienie, którą zaprezentuję czytelnikowi nieco dalej. Teraz jednak pragnę zwrócić wzrok czytelnika na pozycję, która jest wyrażeniem oficjalnego stanowiska Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w sprawach tego, w co wierzy. Pozycją tą jest książka Wierzyć tak jak Jezus, którą na język polski przełożył Władysław Kosowski, której oryginalny (w języku angielskim) tytuł brzmi Seventh-day Adventists Believe... A biblical Exposition of 27 fundamental Doctrines [3] i właśnie w oryginalnym wydaniu (angielskojęzycznym) znajdujemy konkretną informację podaną wprost na temat 131 Noweli Justyniana, co nie zostało już tak czytelnie wyrażone w polskim przekładzie [dociekliwy czytelnik dostrzeże, że źródła podane w polskim wydaniu - które zaznaczam kolorem fioletowym - prowadzą do 131 Noweli Justyniana, jednak w angielskim wydaniu jest to wyrażone wprost]. Proszę porównać. Kolorem czerwonym zaznaczam konkretną informację na temat 131 Noweli, której brakuje w tym miejscu w polskim przekładzie. Poniżej prezentuję wpierw wydanie angielskojęzyczne [pogrubienia i podkreślenia moje]:
Seventh-day Adventists Believe...A Biblical Exposition of 27 Fundamental Doctrines, Review and Herald Publishing Association, Hagerstown, 1988
In A.D. 533, in a letter [w przekładzie polskim mowa jest o noweli, a nie o liście - dopisek mój] incorporated in the Code of Justinian, the emperor Justinian declared the bishop of Rome head over all the churches. [Letter, Justinian to Pope John, quoted in Letter, Pope John to Justinian, in Codex Justinianus (Code of Justinian), Book I, title 1, 8, Corpus Juris Civilis, comp., Paulus Krueger, 12th ed. (Berlin: Weidmannsche Verlaglsbuchhandlung, l959), vol. 2, p. 11, in The Civil Law, ed. and trans. S.P. Scott, (Cincinnati, OH: Central Trust Comp., l932), vol. 12, pp. 11-13, Cf. Justiniani Novellae (Justinian's New Constitutions), 131st New Constitution, Chap. 2, Corpus Juris Civilis, comps. Rudolfus Schoell and Guilelmus Kroll, 7th ed., vol. 3, p.665, in Civil Law, vol. 17, p. 125. See also Don Neufeld and Julia Neuffer, eds., Seventh-day Adventist Bible Student's Source Book(Washington, D.C.: Review and Herald, l962), pp. 684, 685.] He also recognized the pope's influence in eliminating heretics. [Letter, Justinian to Archbishop Epiphanius of Constantinople, March 26, 533, in Codex Justinians, Book i, title 1, 7, Corpus Juris Civilis, Krueger's ed., vol. 2, p. 8 as quoted in Source Book, p. 685.]
When Justinian's general Belisarius liberated Rome in A.D. 538, the bishop of Rome was freed from the control of the Ostrogoths, whose Arianism had resulted in their restricting the developing Catholic Church. Now the bishop could exercise the prerogatives Justinian's decree of A.D. 533 had granted him; he could increase the authority of the "Holy See." Thus began the 1260 years of persecution as Bible prophecy foretold (Dan. 7:25; Rev. 12:6, 14; 13:5-7). [4]
Poniżej znajduje się ten sam fragment polskiego przekładu [5], w którym nie ma informacji o tej Noweli Justyniana [pogrubienia i podkreślenia moje]:
Wierzyć tak jak Jezus, Chrześcijański Instytut Wydawniczy "Znaki Czasu", Warszawa, 2007
W 533 roku w noweli [w oryginale mowa jest o liście, a nie o noweli - dopisek mój] załączonej do Kodeksu Justyniana monarcha ten oświadczył, że biskup Rzymu jest głową wszystkich Kościołów. [List ?Justynian do papieża Jana? cytowany w liście ?Papież Jan do Justyniana?, w: Codex Justinianus (Kodeks Justyniana), Corpus Juris Civilis, wyd. XII, Berlin 1959, t. 2, s. 11, w: The Civil Law, Cincinnati 1932, t. 12, s. 11-13. Por. Justiniani Novellae (Nowe Ustawy Justyniana), Corpus Juris Civilis, wyd. VII, t. 3, s. 665, w: Civil Law, t. 17, s. 125. Patrz również: Don Neufeld i Julia Neuffer, Seventh-day Adventist Bible Student?s Source Book, Waszyngton 1962, s. 684.685.] Uznał on również zwierzchność papieża w dziele wykorzeniania heretyków. [List ?Justynian do Epifaniusza, arcybiskupa Konstantynopola?, 26 III 533, w: Codex Justinia-nus, Corpus Juris Civilis, t. 2, s. 8, jak zacytowano: w Source Book, s. 685.]
Gdy generał Justyniana Belisariusz w roku 538 wyzwolił Rzym, biskup Rzymu został uwolniony spod kontroli Ostrogotów, których ariańskie przekonania powstrzymywały rozwój Kościoła katolickiego. Wtedy biskup mógł wykorzystać nadane mu przez Justyniana w 533 roku przywileje; mógł rozszerzyć autorytet ?Stolicy Apostolskiej?. Tak rozpoczęło się przepowiedziane w Biblii 1260 lat prześladowań (Dan. 7,25; Obj. 12,6.14; 13,5-7). [6]
Teraz jest czas na sięgnięcie po książkę Uriah Smith Księgi prorocze Daniel i Objawienie, do której - jak widzieliśmy wcześniej - odniósł się Konstanty Bulli. Oto fragment z książki Smitha, w której przywołuje on pełne brzmienie 131 Noweli Justyniana 2 rozdziału [pogrubienia moje]:
Uriah Smith, Daniel and the Revelation, Review and Herald Publishing Assn, Washington, D.C., 1907
The 131st, on the ecclesiastical titles and privileges, chapter 2, states: "We therefore decree that the most holy pope of the elder Rome is the first of all the priesthood, and that the most blessed archbishop of Constantinople, the new Rome, shall hold the second rank after the holy apostolic chair of the elder Rome." [Croly George, Apocalypse of St. John, p. 116]
Toward the close of the sixth century, John of Constanti-nople denied the Roman supremacy, and assumed for himself the title of universal bishop; whereupon Gregory the great, indignant at the usurpation, denounced John, and declared, with unconscious truth, that he who would assume the title of universal bishop was Antichrist. Phocas, in 606, suppressed the claim of the bishop of Constantinople, and vindicated that of the bishop of Rome.
Phocas, in 606, suppressed the claim of the bishop of Constantinople, and vindicated that of the bishop of Rome. But Phocas was not the founder of papal supremacy. Says Croly," That Phocas repressed the
claim of the bishop of Constantinople is beyond a doubt. But the highest authorities among the civilians and annalists of Rome, spurn the idea that Phocas Avas the founder of the supremacy of Rome ; they ascend to Justinian as the only legitimate source, and rightly date the title from the memorable year 533." [Croly George, Apocalypse of St. John, p. 117]
Again he says: "On reference to Baronius, the established authority among the Roman Catholic annalists, I found the whole detail of Justinian's grants of supremacy to the pope formally given. The entire transaction was of the most aiitlieiitic and regular kind, and suitable to the importance of the transfer." [Croly George, Apocalypse of St. John, p. 8]
Such were the circumstances attending the decree of Jus-tinian. But the provisions of this decree could not at once be carried into effect ; for Eome and Italy were held by the Ostrogoths, who were Arians in faith, and strongly opposed to the religion of Justinian and the pope. It was therefore evident that the Ostrogoths must be rooted out of Rome before the pope could exercise the power with which he had been clothed. To accomplish this object, the Italian war was commenced in 534. [7]
Poniżej prezentuję tłumaczenie powyższych fragmentów na język polski z polskiego wydania tejże książki [pogrubienia moje]:
Uriah Smith, Księgi prorocze Daniel i Objawienie, Testimonex, 2007
131, O kościelnych tytułach i przywilejach, rozdział II, mówi: 'Niniejszym uchwalamy, że najświętszy Papież starszego Rzymu jest pierwszym z całego kapłaństwa, oraz, że najbardziej błogosławiony Arcybiskup Konstantynopola, nowego Rzymu, będzie zajmował drugie miejsce po świętym tronie apostolskim starszego Rzymu.' [Croly George, Apocalypse of St. John, p. 116]
Przed końcem szóstego wieku Jan z Konstantynopola sprzeciwił się rzymskiej supremacji i przybrał tytuł najwyższego biskupa, po czym Grzegorz Wielki, oburzony tą uzurpacją, potępił Jana i ogłosił, nie będąc świadomym prawdziwości swego stwierdzenia, że ten, kto przyjmie tytuł najwyższego biskupa, jest Antychrystem.
W roku 606, Fokas stłumił roszczenia biskupa Konstantynopola i obronił [roszczenia] biskupa Rzymu. Lecz Fokas nie był założycielem papieskiej supremacji. "To, iż Fokas stłumił żądanie biskupa Konstantynopola, jest niewątpliwe. Lecz najwyższe autorytety pośród obywateli i kronikarze Rzymu, pogardzają poglądem, że Fokas był założycielem supremacji Rzymu; zwracają się do Justyniana jako jedynego prawowitego źródła, i słusznie datują ten tytuł od pamiętnego roku 533." [Croly George, Apocalypse of St. John, p. 117]
George Croly oświadcza: "Odwołując się do Beroniusza, uznanego autorytetu wśród kronikarzy rzymsko-katolickich, odkryłem, że nadanie supremacji papieżowi przez Justyniana formalnie pasowało do tego okresu... Cała transakcja była jak najbardziej autentyczna i formalna, oraz odpowiednia do ważności przekazania." [Croly George, Apocalypse of St. John, p. 8]
Takie okoliczności towarzyszyły dekretowi Justyniana. Lecz klauzule tego zarządzenia nie od razu weszły w życie, bowiem Rzym i Włochy znajdowały się pod panowaniem Ostrogotów, którzy byli arianami, i silnie sprzeciwiali się religii Justyniana i papieża. Dlatego jasnym było, że Ostrogoci muszą zostać wykorzenieni z Rzymu, zanim papież będzie mógł korzystać z władzy, jaką został obdarzony. Aby cel ten został osiągnięty, w 534 roku rozpoczęła się wojna włoska. [8]
Przed końcem szóstego wieku Jan z Konstantynopola sprzeciwił się rzymskiej supremacji i przybrał tytuł najwyższego biskupa, po czym Grzegorz Wielki, oburzony tą uzurpacją, potępił Jana i ogłosił, nie będąc świadomym prawdziwości swego stwierdzenia, że ten, kto przyjmie tytuł najwyższego biskupa, jest Antychrystem.
W roku 606, Fokas stłumił roszczenia biskupa Konstantynopola i obronił [roszczenia] biskupa Rzymu. Lecz Fokas nie był założycielem papieskiej supremacji. "To, iż Fokas stłumił żądanie biskupa Konstantynopola, jest niewątpliwe. Lecz najwyższe autorytety pośród obywateli i kronikarze Rzymu, pogardzają poglądem, że Fokas był założycielem supremacji Rzymu; zwracają się do Justyniana jako jedynego prawowitego źródła, i słusznie datują ten tytuł od pamiętnego roku 533." [Croly George, Apocalypse of St. John, p. 117]
George Croly oświadcza: "Odwołując się do Beroniusza, uznanego autorytetu wśród kronikarzy rzymsko-katolickich, odkryłem, że nadanie supremacji papieżowi przez Justyniana formalnie pasowało do tego okresu... Cała transakcja była jak najbardziej autentyczna i formalna, oraz odpowiednia do ważności przekazania." [Croly George, Apocalypse of St. John, p. 8]
Takie okoliczności towarzyszyły dekretowi Justyniana. Lecz klauzule tego zarządzenia nie od razu weszły w życie, bowiem Rzym i Włochy znajdowały się pod panowaniem Ostrogotów, którzy byli arianami, i silnie sprzeciwiali się religii Justyniana i papieża. Dlatego jasnym było, że Ostrogoci muszą zostać wykorzenieni z Rzymu, zanim papież będzie mógł korzystać z władzy, jaką został obdarzony. Aby cel ten został osiągnięty, w 534 roku rozpoczęła się wojna włoska. [8]
Po zapoznaniu się z powyższą pozycją Uriaha Smitha czytelnik widzi, ile to razy Smith odwołuje się do książki George'a Croly'ego Apocalypse of St. John (Apokalipsa św. Jana). Do tej samej pozycji odwołuje się także jeden z pionierów adwentystycznych, Josiah Litch [9] w swojej książce Prophetic Expositions Vol.1 wydanej w roku 1842 czyli podczas istnienia tzw. ruchu millerowskiego. Litch cytuje za Crolym treść 131 Noweli Justyniana, argumentując w ten sposób na rzecz roku 538 n.e. [10] Robi to także James White w swojej książce The Four Universal Monarchies of the Prophecy of Daniel, and God's Everlasting Kingdom [11] wydanej w roku 1855 oraz w Our Faith and Hope, No. 1 wydanej w roku 1870 [12].
George Croly [13] nie należał do pionierów adwentystycznych. Był on związany z londyńskim anglikanizmem. W roku 1827 w Ameryce wydana została jego książka The Apocalypse of St. John (Apokalipsa św. Jana), której drugim tytułem jest Prophecy of the Rise, Progress, and Fall of the Church of Rome; the Inquisition; the Revolution of France; the Universal War; and the Final Triumph of Christianity. Being a NEW INTERPRETATION (Proroctwo powstania, rozwoju i upadku Kościoła Rzymskiego; inkwizycja; Rewolucja Francuska; wojna powszechna; ostateczny triumf chrześcijaństwa. NOWA INTERPRETACJA.). Croly zawarł w niej swoją interpretację okresu 1260 lat, który rozpoczyna się datą 533 i kończy na roku 1793. Do roku 533 dodaje on liczbę 666 z Apokalipsy, twierdząc, że nie dotyczy ona jakiegoś imienia, ale że jest to opis daty [14], dochodząc w ten sposób do roku 1198, początku inkwizycji. Croly twierdzi, że supremacja papieska rozpoczęła się w 533, a skończyła się z chwilą ustanowienia Republiki Francuskiej w 1793 [15]. Okres 1335 dni wiąże Croly z okresem 75 lat, jaki upłynie od 1793 do 1868 roku [16]. Jednak to, co jest przedmiotem niniejszej pracy, czyli kwestia 131 Noweli cesarza Justyniana, została jasno przez Croly'ego wyartykułowana, iż chodzi o rok 533 [17].
Czy historia rzeczywiście potwierdza to, że Nowela Justyniana o numerze 131 została wydana w roku 533? Odpowiedź jest negatywna. Historia ustala datę wydania tej Noweli na rok 545. Oto dowody:
1/ Pierre Noailles na stronie 134 oraz 257 w książce Les Collections de Novelles de L?Empereur Justinien: Origine et Formation sous Justinien z roku 1912 podaje informację, że Nowela 131 została wydana w marcu 545 roku. [18]
Pierre Noailles, Les Collections de Novelles de L?Empereur Justinien: Origine et Formation sous Justinien, s. 134, Recueil Sirey, Paris, 1912
Pierre Noailles, Les Collections de Novelles de L?Empereur Justinien: Origine et Formation sous Justinien, s. 257, Recueil Sirey, Paris, 1912
2/ Friedrich August Biener na stronie 525 oraz 537 w książce Geschichte der Novellen Justinian's z roku 1824 podaje również informację, że Nowela 131 została wydana w roku 545. [19]
Friedrich August Biener, Geschichte der Novellen Justinian's, s. 525, Berlin, 1824
Friedrich August Biener, Geschichte der Novellen Justinian's, s. 537, Berlin, 1824
3/ Henry Hart Milman, historyk, kilkukrotnie cytowany przez samą Ellen White w Wielkim Boju z wydania 1911 oraz przez innych pionierów adwentystycznych, na stronie 485 w książce History of Latin Christianity including that of the Popes to the Pontificate of Nicolas V vol.1 z roku 1870 podaje informację, że opublikowanie kodeksu Justyniana miało miejsce podczas pontyfikatu Jana III (561-574).
His code opens with the Imperial Creed on the Trinity, and the Imperial Anathema against Nestorius, Eutyches, Apollinaris. Justinian declares indeed that he holds the doctrine of the Church, of the Apostles and their successors. He recognizes the authority of the four great Councils. He even acknowledges the supremacy of the Roman Church, and command all Churches to be united with her. At the time of the publication of the code, John III. was Bishop of Rome; but he had been appointed under the Exarch, his inauguration had submissively awaited the Emperor's approbation. [20]
Tłumaczenie moje:
Jego [Justyniana - przypisek mój] kodeks rozpoczyna się cesarskim Credo na temat Trójcy i cesarską anatemą przeciwko Nestoriuszowi, Eutychesowi, Apolinariuszowi. Justynian faktycznie oświadcza, że zachowuje doktrynę Kościoła, apostołów i ich następców. Uznaje autorytet czterech Soborów powszechnych. Uznaje nawet zwierzchnictwo Kościoła Rzymskiego i nakazuje wszystkim Kościołom do łączenia się z nim. W czasie opublikowania tego kodeksu biskupem Rzymu był Jan III, jednakże został on mianowany pod władzą egzarchy; oczekiwał w sposób uległy na zatwierdzenie ze strony cesarza wprowadzenia siebie na urząd.
4/ Historyk adwentystyczny LeRoy Edwin Froom na stronie 933 (w Dodatku pod koniec książki) w książce The Prophetic Faith of Our Fathers vol.1 przyznaje, że Nowela 131 została wydana w roku 545! Oto jego słowa:
LeRoy Edwin Froom, The Prophetic Faith of Our Fathers vol.1, Review and Herald Publishing Association, Washington, D.C., 1950
(...) Novella 131 (collection 9, title 6), enacted in 545, includes a statement of the precedence of Rome (...) [21]
(...) Nowela 131 (zbiór 9, rozdział 6), uchwalona w 545r., zawiera stwierdzenie o prymacie Rzymu (...)
Żyjemy dziś w czasie zaawansowanej technologii informacyjnej. Korzystamy z internetu, dzięki któremu możemy dotrzeć niemal do każdej pozycji książkowej wydanej nawet kilkaset lat temu. Pionierzy adwentystyczni byli pozbawieni tejże technologii, z której my czerpiemy pełnymi garściami. Trudno było im pewnie dojść do wielu materiałów historycznych, z których my - prawie po 170 latach - korzystamy i to bez potrzeby wychodzenia nawet z domu. Korzystajmy z tego i sprawdzajmy wszystko, czy tak faktycznie się rzeczy mają.
Adam Gołębiewski
info@jeszcze7000.org
info@jeszcze7000.org
PS W swojej biblioteczce posiadam wszystkie pozycje książkowe, jakie wymieniam poniżej. Jeżeli ktoś z czytelników chciałby się z nimi bliżej zapoznać, proszę o kontakt.
Przypisy:
[1] Antoni Godek, Apokalipsa, s. 153 Wydawnictwo "Znaki Czasu", Warszawa, 1990
[2] Konstanty Bulli, Księga Daniela, s. 191, Wydawnictwo "Znaki Czasu", Warszawa, 1966
[3] http://sdanswers.webs.com/documents/A%20Biblical%20Exposition%20of%2027%20Fundamental%20Doctrines.pdf
[4] Seventh-day Adventists Believe...A Biblical Exposition of 27 Fundamental Doctrines, s. 156 Review and Herald Publishing Association, Hagerstown, 1988
[5] http://chomikuj.pl/air72/e-Books/Wierzy*c4*87+tak+jak+Jezus,305005030.pdf
[6] Wierzyć tak jak Jezus, s. 182, Chrześcijański Instytut Wydawniczy "Znaki Czasu", Warszawa, 2007
[7] Uriah Smith, Daniel and the Revelation, s. 325-326, Review and Herald Publishing Assn, Washington, D.C., 1907
[8] Uriah Smith, Księgi prorocze Daniel i Objawienie, s. 275-276, Testimonex, 2007
[9] http://en.wikipedia.org/wiki/Josiah_Litch
[10] Josiah Litch, Prophetic Expositions Vol.1, s. 87, Joshua V. Himes, Boston, 1842
[11] James White, The Four Universal Monarchies of the Prophecy of Daniel, and God's Everlasting Kingdom, s. 32-33, Adventist Review Office, Rochester, 1855
[12] James White, Our Faith and Hope, No. 1, s. 103, Steam Press: Seventh-day Adventist Publishing Assoc., Battle Creek, 1870
[13] http://en.wikipedia.org/wiki/George_Croly
[14] George Croly, The Apocalypse of St. John, s. 155-156, 317, G. & C. Carvill, New-York 1827
[15] tamże, s. 143
[16] tamże, s. 295
[17] tamże, s. 113-117
[18] Pierre Noailles, Les Collections de Novelles de L?Empereur Justinien: Origine et Formation sous Justinien, s. 134, 257, Recueil Sirey, Paris, 1912
[19] Friedrich August Biener, Geschichte der Novellen Justinian's, s. 525, 537, Berlin, 1824
[20] Milman H.H., History of Latin Christianity including that of the Popes to the Pontificate of Nicolas V vol.1, s. 485, W.J. Widdleton Publisher, New York, 1870
[21] LeRoy Edwin Froom, The Prophetic Faith of Our Fathers vol.1, s. 933, Review and Herald Publishing Association, Washington, D.C., 1950
| « poprzednia | następna » |
|---|